‘Wat mij trekt, is ergens heen gaan en niet weten hoe het afloopt’

Arita Baaijens groeide op in Ede en studeerde biologie in Amsterdam. Na zeven jaar werken gaf ze haar baan als milieubioloog op om een onzeker avontuur in de Egyptische woestijn aan te gaan. Ze kocht kamelen en leerde in de woestijn te overleven. Als enige Westerse vrouw bereisde ze gedurende een periode van vijftien jaar met haar eigen karavaan kamelen de Sahara. De zelfgezochte eenzaamheid veranderde haar kijken op het leven. In het kale landschap van zand en rotsen valt de mens terug op het naakte bestaan. Als de tijd niet kan worden opgevuld met economische en culturele activiteiten komt een mens vanzelf tot reflectie. De confrontatie met de leegte kan beangstigend zijn, maar eenzaamheid maakt ook krachtig. In de woestijn leerde Baaijens angst voor het onbekende om te zetten in een positieve kracht. Als je niemand om hulp kunt vragen bedenk je vanzelf oplossingen. Waar niets is kenmerkt het ontbreken van gereedschap de ware meester.

Internationale erkenning en prijzen

Arita Baaijens ontving internationaal erkenning en prijzen voor haar onderzoek naar de betekenis van landschap. Haar veelzijdige manier van werken past niet in een hokje, werkend op het snijvlak van wetenschap, literatuur, natuur en technologie breekt zij muren tussen disciplines voortdurend af. In 2014 werd zij onderscheiden met de internationale Women of Discovery Humanity award en verkoos de Spaanse Geografische Sociëteit haar tot Traveler of the Year 2014. In 2020 ontving zij de Groeneveldprijs voor haar bijzondere inzet voor natuur en landschap, en voor haar kritische en innovatieve bijdrage aan het debat over milieu en natuur.

Baaijens is lid van Wings World Quest en de Royal Geographical Society. Zij werd geportretteerd in onder meer The Modern Explorers (2013, Thames and Hudson) en de tentoonstelling ‘Gewoon Stoer’ (2018, Margriet/Amsterdam Museum). Over haar reizen publiceerde zij onder meer het bekroonde boek ‘Desert Songs’ en bestsellers ‘Een regen van eeuwig vuur’, ‘Woestijnnomaden’ en ‘Zoektocht naar het paradijs – Een onderzoek naar waarheid en werkelijkheid in het hart van Centraal-Azië’ (shortlist Jan Wolkersprijs 2016). In september 2018 verscheen ‘Paradijs in de Polder – Wat landschap je vertelt’ (Atlas Contact). “Een geschenk uit de hemel”, reageerde hoogleraar en ecoloog Theunis Piersma enthousiast.

Woestijn

Gedurende 1988-2004 vormt de woestijn een constante in het leven van Baaijens. Maandenlang zwerft ze elke winter met haar eigen karavaan kamelen door de woestijn van Egypte en Soedan. Vaak solo en ook in gezelschap van nomaden. Daarover gaan haar boeken ‘Een regen van eeuwig vuur’, ‘Oase Farafra’, ‘Woestijnnomaden’ en ‘Desert Songs’. De boeken zijn een liefdesverklaring aan kamelen, verre einders, nomaden en leven op de rand van de snede. Tegelijkertijd verhalen ze over een innerlijke reis, een rite de passage of queeste. Wie ben je en hoe sterk ben je als je nergens op terug kunt vallen? Waar liggen je grenzen? Baaijens trekt de woestijn in om antwoorden te vinden en de ervaringen veranderen haar voorgoed.

Siberië

2007-2016. Na twee decennia zand en kamelen lokt Siberië. In het Altaigebergte zoekt de ontdekkingsreizigster naar het legendarische Shambala, een verborgen paradijs omringd door ijzige bergen ergens ten noorden van de Himalaya. Door ontmoetingen met lokale herders en sjamanen raakt ze geïntrigeerd in hun rotsvaste geloof in natuurgeesten en bezielde natuur. Als bioloog vraagt ze zich af hoe het kan dat een heel volk een andere werkelijkheid lijkt te ervaren dan zijzelf. Kan landschap de geest kunnen beïnvloeden? En bezit wetenschap het monopolie op waarheid? Een nieuwe expeditie en een experiment moeten uitkomst bieden. In 2013 omcirkelt de reizigster het hele Altai gebergte te paard, vijftienhonderd kilometer door moeilijk bereikbare gebieden in Kazachstan, China, Mongolië en Rusland. De reis en de uitkomst van het experiment zetten haar leven behoorlijk op zijn kop en tegelijkertijd weer op de rails.

Het boek ‘Zoektocht naar het paradijs’ (2016) over de expeditie en haar onderzoek naar betekenis van landschap in Siberië werd een bestseller en de opgedane inzichten krijgen een vervolg. Nog in datzelfde jaar 2016 reisde Baaijens naar de heilige Karakolvallei in de Altai om een deep map experiment uit te voeren met een team van wetenschappers, kunstenaar en bewoners uit de regio.

Papoea Nieuw Guinea

2016-2020. Arita Baaijens onderneemt in deze periode twee keer een expeditie met support van WINGS naar Papoea Nieuw Guinea en onderzoekt in het tropische bergbos van Bosavi welke betekenis de bewoners toekennen aan het bos dat zowel thuis is als ook ‘supermarkt’. De grootste verrassing was dat de Papoea’s waar Arita mee optrok waarschuwingen, aanwijzingen en boodschappen ontvangen en verstaan van vogels in het bos. Je zou die bewering kunnen afdoen als onzin, maar Baaijens leerde op haar reizen dat verschijnselen op vele manieren kunnen worden uitgelegd en opgevat. Afhankelijk van de culturele bril, de eisen die de omgeving stelt en het van jongs af aan trainen van de zintuigen is interspecies communicatie dan een gegeven of onzin. Baaijens besloot de communicatie tussen mens en vogel (niet alle vogelsoorten geven boodschappen door) serieus te onderzoeken en kwam tot de conclusie dat de beweringen klopten. Sterker nog, ze besefte dat het bos waar ze al twee maanden verbleef en dat claustrofobisch aandeed, totaal van karakter veranderde zodra ze aandacht schonk aan geluiden en begreep hoe de klanken te interpreteren. Het bos sprak! En Papoea’s leven in een wereld van geluid omdat je aan zicht minder hebt in een dicht begroeid en schemerig regenbos. De laatste jaren toont ook de wetenschap serieuze interesse in het vermogen van interspecies communicatie. Zo is in Nederland de sectie DierMens studies opgericht. De expedities in Bosavi resulteerden in reportages en een tweedelige podcast voor Vroege Vogels radio. 

Nederland en de Noordzee

In 2017 start Arita op verzoek van lezers een project in eigen land: ‘Paradijs in de Polder, ontdek wat landschap je vertelt.’ Met bewoners, beleidsmakers, doeners en denkers onderzoekt zij onze bazige relatie met natuur. In 2018 verschijnt het gelijknamige werkboek ‘Paradijs in de polder, ontdek wat landschap je vertelt’ bij uitgeverij Atlas Contact. In 2020 initieert Arita het filosofisch taalexperiment ‘Taal voor de toekomst, in gesprek met de Noordzee’. Taal laat zien wat we belangrijk vinden en onze woordenschat is karig bedeeld met gevoelswoorden voor natuur en landschap. Eenrichtingsverkeer markeert onze band met de omgeving. Met inzet van een lerende taalmachine en in co-creatie met de Noordzee, woordkunstenaars en publiek verkent het project op succesvolle wijze de contouren van een vernieuwende poëtisch-ecologische taal die uitgaat van relaties. Met onder meer De Groene Amsterdammer, het Letterenfonds, Iona, het Pauwhof Fonds, Tolhuistuin en uitgeverij Atlas Contact. Zie ook de schitterende serie  Taal voor de toekomst op de website van de Groene Amsterdammer.

In 2023 verdiept Arita het onderzoek. Ze gaat solliciteren bij de Noordzee op de functie ‘Spreker voor het leven in de zee’. Inspiratiebron vormt de zoöp, een nieuwe organisatievorm waarbij een bedrijf, organisatie of instelling beslissingen neemt in samenspraak met andere levensvormen. Kan dat? Ja, het gebeurt al. Het Nieuwe Instituut in Rotterdam is de eerste zoöp ter wereld. Gedurende een jaar bereidt Arita zich voor op de sollicitatie in Nederland en Schotland. Het project resulteert in een boek (Atlas Contact) en een documentaire. Meer info vind je hier en op de projectwebsite ‘In gesprek met de Noordzee’.

Stichting Living Landscapes

In 2017 werd Stichting Living Landscapes opgericht met als missie het systematisch onderzoeken, verzamelen en vastleggen van relaties tussen mens en natuurlijke omgeving. Met behulp van innovatieve cartografie en taalvernieuwing beoogt de stichting natuur en landschap een stem te geven. Onderzoekstrajecten, workshops en activiteiten bewegen zich op het snijvlak van wetenschap, traditionele vormen van kennis, kunst en technologie. Zie Stichting Living Landscapes.